نشریه مطالعات شهریار پژوهی
پیاپی 16 (بهار 1397)

نویسندگان و شاعران زبان فارسی ، بسته به قدرت مطلق و خلق شگفتی های عالم هستی و انسان و سایر موجودات و نیز انعام و الطاف خود ، خدا را از منظر و زاویه ی خود ، تعریف و توصیف می کنند و افکار و نگرش خداشناسانه ی خود را برای ارشاد و راهنمایی بندگان الهی توام با احساس و عاطفه ای قوی بیان می دارند؛ سعدی در این بین ، درک و شناختی دیگر در گلستان از حق تعالی و وظایف بندگان ارایه کرده است که شایسته ی بررسی و تحلیل است. موضوع مقاله ی حاضر ، نمایش قدرت خلاقه ی خدا و نیز وظایف آدمی در قبال خداوند ، در گلستان است که سعدی این مقوله ی ارزنده و مهم را به نحو احسن در آثار خود ، ازجمله در گلستان بر پایه ی کلام الهی ارایه کرده است. مقاله به طور کلی به دو قسمت قدرت الهی و وظایف انسان در قبال خدا تقسیم شده است. بخش اول ، به خلق شگفتی های عالم آفرینش ازجمله طبیعت ، انسان ، تامین روزی موجودات و شناخت قدرت و توانایی بی بدیل خداوند مربوط می شود. بخش دوم نیز ، عکس العمل درست و مناسب انسان را که عبارت از عبادت پروردگار و شکر نعمت های حق تعالی است ، بیان می کند. نتیجه آن که: این قدرت مطلق و وحدانیت خداوند ، انسان را موظف می کند حق عبادت و بندگی خالصانه ی خود را در برابر وی ادا کند و با به کارگیری نعمت ها در راه خدا و بندگان او ، شکر نعمت هایش را به جا آورد تا بتواند به سعادت دنیا و آخرت دست یابد.

سخن از شهریار میدان سخن و سخنوری است ، آن که عشق در درونش جوششی ابدی را نهادینه کرد و وی را به مراتب کمال انسانی رساند . بی شک آنچه دگرگونی آدم روضه ی رضوان را خواستار شد عشقی زمینی و عروجش به عشق الهی بود . شهریار مرد کمال و خورسندی ازحکم الهی است . صور خیال در شعرهای شهریار بی دلیل است و خواننده را به سمت عمر و حسرت به دوران خوشی که می آید و می رود سوق می دهد . شهریار خیلی زیبا مضامین عاطفی و اخلاقی را در نظم خود به کار می برد و برای رسیدن به قله های معنویت گام بر می دارد . راز و نیاز های شهریار با خداوند بسیار تکان دهنده است و مضامینی چون همدلی و همبستگی انسانی و توجه به دین و آفریدگار جهان در اشعار او بسیار است هجرانی که نصیب شهریار شد در اصل خمیر مایه ی غزلیاتی گردید که هیچ گاه کهنگی ندارد.
این جستار در پی کشف مضامین عرفانی و اخلاقی در اشعار مرد شکوه روستا می باشد.

طاهر صفار زاده ، به عنوان زن شاعر و مترجم مسلمان نوگرا از چهر های شاخص شاخه ی شعر مقاومت دینی به شمار می رود که آثارش ، بازتاب یک دوره از حیات روشنفکران مذهبی و یا ملی-مذهبی از دهه ی سی به بعد است و تحلیل و بررسی عوامل موثر و ابعاد گوناگون شعر و اندیشه ی وی می تواند گوشه ای از زوایای ادبیات معاصر ، به ویژه شعر مقاومت دینی را روشن تر کند.
صفار زاده از شاعرانی است که تحت تاثیر عوامل گوناگون ، سیر شعری و اندیشگی را از مرحله ی نگرش نو قدمایی (نیو کلاسیک) تا بینش شعری مدرن ، یعنی : مراحل شعر رمانتیک ، شعر سپید ، کانکریت و شعر اجتماعی و مذهبی پیموده و سه دوره ی متفاوت شعری را پشت سر گذاشته و در عرصه ی سیاسی و مذهبی ، به ویژه از دهه ی پنجاه ، به عنوان شخصیت زن مسلمان و نوگرا خوش درخشیده است.
مهم ترین عوامل موثر بر زندگی ، شعر و اندیشه ی او را می توان به دو دسته ی اصلی : عوامل اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی بیرونی و درونی تقسیم و بررسی کرد. از اصلی ترین عوامل بیرونی می توان به سفر صفار زاده به غرب و مطالعه و تحقیق در مکاتب فکری وادبی اروپایی ، آشنایی با جنبش های آزاد بخش ملت ها و تسلط بر زبان انگلیسی و انتشار آثارش در امریکا و اروپا و از اصلی ترین عوامل درونی علاوه بر مسایل سیاسی ، اجتماعی ، می توان به مبارزات احزاب ملی ، مذهبی مانند: قیام پانزدهم خرداد ، جنبش سیاهکل و...و سپس انقلاب شکوهمند 57 و تعمق و تدبر وی در قرآن مجید و متون دینی اشاره نمود.
دراین پژوهش و بررسی ، کوشش می شود که ضمن بهره جستن از نقد ها و نظرهایی که در باره ی زندگی ، شعر و اندیشه ی وی پدید آمده است و با تجزیه و تحلیل ، طبقه بندی و مقایسه و بررسی اشعار و مصاحبه های وی به مهم ترین عوامل موثر بر ابعاد زندگی ، اندیشه و شعر وی پرداخته شود.

این مقاله به تبیین جایگاه سماع در ادبیات عرفانیمی پردازد. نگارنده در آغاز تعریفی از سماع و دلایل دلبستگی انسان به موسیقی ، سابقه و اهمیت سماع در تصوف و اختلاف اقوال در معنی سماع ارایه کرده و سپس مباحثی در حسن صوت و طبقات مستمعین در سماع ، فواید و آداب سماع را گنجانده است . آیات قرآن و احادیث نبوی در باب سماع از منظر قرآن کریم ، حضرت رسول(ص) ، محققان برجسته ی عرفانی چون هجویری ، قشیری ، محمد غزالی ، خواجه عبدالله انصاری و احمد غزالی از بخش های دیگر این مقاله محسوب می آیند که این بخش بیانگر مخالفت یا موافقت ایشان با سماع می باشد ؛ در پایان سماع چهار طبقه عمده از طبقات اهل سماع که شامل مبتدیان ، عوام ، خواص و خاص الخاص می گردد از کتاب اللمع ابونصر سراج استخراج گردیده و بازگوکرده ایم که چه عارفانی سماع قصاید و ابیات شعری را برگزیده اند.

نوستالژی به معنی احساسی است که آدمی نسبت به گذشته و خاطرات شیرین آن دارد. در شعر حیدربابای شهریار و صدای پای آب سهراب سپهری می توان این موضوع را به روشنی یافت. البته در حوزه ی ادبیات مقایسه ای می گنجد که زیر مجموعه ی ادبیات تطبیقی محسوب می شود.
نتیجه ی بدست آمده نشان می دهد موارد اشتراک شهریار و سپهری ، همان یادآوری خاطرات کودکی ، یاد خانواده و انتقاد اجتماعی و انتقاد از دنیای پر از خونریزی و نیرنگ است. و موارد افتراق عبارت است از: در شعر شهریار ما بیشتر طبیعت آذربایجان را می بینیم که علاوه بر اقوام ، دوستان مهربان را هم شامل می شود ولی در شعر سهراب توصیف کودک درون نیز دیده می شود. بعد عرفانی در شعر سهراب قوی است و بعد انتقاد اجتماعی در شعر شهریار قوی تر است ، که البته نکات اخلاقی نیز در آن بیان می شود.

شخصیت های داستان ، ستون اصلی هر داستان را تشکیل می دهند. یکی از شاخصه های داستان موفق نحوه پردازش شخصیت هاست. شخصیت پردازی به دو شیوه مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد.
منظومه های بزمی و عاشقانه بارز ترین جلوه ادبیات غنایی هستند. این منظومه از سروده های خواجوی کرمانی ، داستانی پر از حوادث خارق العاده می باشد که بن مایه آن عاشقانه است. به نظر می رسد تنوع شخصیتی آن کم می باشد و خواجو با استفاده از خلاقیت خاص خود و به کار گیری شیوه های شخصیت پردازی مثل پویایی شخصیت ها ، توجه به لحن و گفت وگو ، خصوصیات ظاهری ، شخصیت اصلی ، فرعی ، قهرمان ، ضدقهرمان و... بیش تر به اتفاقات عجیب پیش روی قهرمان پرداخته است. شخصیت اصلی داستان همای می باشد که خواجو برای رساندن او به هدفش(وصال همایون) ماجراهای شگفت انگیزی را خلق کرده است.
 این پژوهش برآن است که با روش تحلیلی_توصیفی نکاتی در مورد برخی روش های شخصیت پردازی منظومه از جمله: شخصیت های ایستا و پویا ، نوعی یا تیپ ، نمادین و غیره را بازگو کند. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که اکثر شخصیت ها ایستا و ساده می باشند. البته در این منظومه از بین روش های شخصیت پردازی ، توصیف و گفت و گو بیش ترین بسامد را به خود اختصاص داده اند.